Schoolvoorbeeld:
Werkruimte voor toa's in multifunctioneel practicumlokaal

De Passie in Utrecht heeft vijf oude practicumlokalen, inclusief het kabinet (de werkruimte van de technisch onderwijs assistenten - toa’s) laten verbouwen tot twee ruime lokalen. Vóór de verbouwing is goed nagedacht over wat de onderwijskundige visie van de school betekent voor de practicumlessen en dus de inrichting van de lokalen. De Passie streeft ernaar vakken in samenhang aan te bieden en volgt de landelijke ontwikkelingen bij de vernieuwing van de bètavakken. Bijvoorbeeld als pilotschool voor een SLO-project waarin binaskvakken (biologie/natuurkunde/scheikunde) gecombineerd worden aangeboden. In de onderbouw wordt het vak Mens & Natuur (M&N) ontwikkeld, waarin theorie en praktijk vervlochten zijn. Dat geldt ook voor de lessen nieuwe natuurkunde (nina). Ook moest rekening gehouden worden met de omvang van de toa-functie (1,2 fte). Toa’s en docenten hebben in de voorbereidingsperiode samen een programma van eisen opgesteld.

Door de verbouwing is één groot lokaal ontstaan met in het centrum een praktijkruimte voor de toa’s. Zo nodig kunnen hier twee klassen tegelijk les krijgen. Vaker komt het voor dat, gelijktijdig met een klassikale les, leerlingen individuele practica doen. Omdat de praktijkruimte zich in het lokaal bevindt, kan de toa makkelijk schakelen tussen toezicht houden, leerlingen begeleiden en ander werk doen, zoals het voorbereiden van komende praktijklessen. Het tweede lokaal heeft een digitaal schoolbord, zodat daar ook theorie gegeven kan worden. Het lokaal is goed te verduisteren voor de lichtpractica bij natuurkunde. Aan de zijkanten van beide lokalen zijn werkplekken waar laptops geplaatst kunnen worden, zodat leerlingen ook informatie op de computer kunnen verwerken. In een speciale ladenkast kan de apparatuur voor zes weken worden klaargezet. Dat is handig bij projectgestuurd werken.

De lokalen voldoen uiteraard aan alle eisen voor veilig en hygiënisch werken en zijn voorzien van moderne apparatuur. De chemicaliën zijn opgeslagen in een afgesloten ruimte. Daar worden de verdunningen uit geconcentreerde oplossingen gemaakt, voordat ze op een karretje worden vervoerd en klaargezet voor de practica. De toa’s werken nooit tijdens lessen in deze ruimte (bergplaats voor gevaarlijke stoffen).

Practicumlessen

De toa’s hebben in het tweewekelijks overleg met hun direct leidinggevenden voorstellen gedaan voor werkafspraken met de docenten en een duidelijke structuur. Als het over practica-aangelegenheden gaat, zijn ze incidenteel bij het leergebiedoverleg. De docenten plannen hun practicumlessen in overleg met de toa, zodat die een goed rooster kan maken. De voorbereiding voor de practicumlessen is aangescherpt. Voordat leerlingen een les kunnen volgen of zelfstandig practicumopdrachten mogen uitvoeren, moeten ze een werkplan laten zien. Daarin beschrijven ze wat ze gaan doen en wat ze bij hun practicum nodig hebben. Voor klassikale lessen geeft de docent deze voorbereiding meestal op als huiswerk. Practicumverslagen bouwen de leerlingen op volgens een vast format. In de onderbouw worden leerlingen voorbereid op het maken van zo’n verslag.

De algemene regels en procedures rond de practica staan beschreven in een protocol. Daarin staat bijvoorbeeld dat nooit bij twee practica tegelijk met branders gewerkt kan worden en dat alleen gewerkt kan worden met branders als de groep wordt begeleid door twee mensen (docenten/toa’s). Ook voor het omgaan met gevaarlijke stoffen voor, tijdens en na de lessen is een protocol opgesteld. De protocollen zijn ter instemming voorgelegd aan de MR. Voor leerlingen is een A4-tje met gedragsregels opgesteld. Voor het vak M&N in de onderbouw geeft de toa in een van de eerste lessen uitleg over de spelregels voor de practica. Potjes en flesjes zijn voorzien van zogenaamde ‘risico en safety-zinnen’. Leerlingen worden ook aangemoedigd elkaar aan te spreken op de veiligheidsregels, omdat ze verantwoordelijk zijn voor zichzelf en voor elkaar.

Effect op arbo

De toa’s kunnen het voorbereiden van practica (nat en droog) in dezelfde ruimte doen en dat scheelt veel lopen. Hun werkplek is groter geworden. Omdat ze altijd in dezelfde ruimte zijn als leerlingen en docenten kunnen ze beter toezicht houden en effectiever en makkelijker werken. Docenten en toa’s kunnen tussendoor makkelijker even overleggen en dat is goed voor de samenwerking. Als voor praktische opdrachten meer dan één lesuur nodig is, kan een opstelling langere tijd blijven staan. Dat scheelt werk. Deze factoren hebben een positieve invloed op vermindering van de werkdruk. In de nieuwe situatie kunnen leerlingen altijd zelfstandig practica doen mét ondersteuning en toezicht, dus onder veilige omstandigheden. Dat was voorheen niet altijd goed te plannen.

Winst

Met hun werkplek middenin het lokaal kunnen toa’s gemakkelijk afwisselen tussen het begeleiden van individuen of groepjes leerlingen bij hun eigen experimenten, het assisteren bij een practicumles en ander werk. Met grote practicumlokalen kan een relatief kleine school (645 leerlingen) vakken makkelijk gecombineerd aanbieden, zoals binaskvakken en het nieuwe bètavak Natuur, Leven en Technologie (NLT).

Plus- en minpunten

+ De toa’s zijn altijd bereikbaar voor leerlingen en docenten.
+ Theorie en praktijk kunnen worden aangeboden als een geheel en hoeven dus niet apart ingepland te worden.
+ Omdat alles zich in één ruimte bevindt, zijn logistiek complexe zaken uit te voeren.
+ Het grote aantal werkplekken biedt veel mogelijkheden. Zo maakten leerlingen van 6 vwo afgelopen jaar intensief gebruik van een praktische examentraining.
+ Het levert veel tijdwinst op, doordat bijvoorbeeld de M&N-lessen in één lokaal gegeven kunnen worden.
+ De mooie, ruime lokalen roepen een werksfeer op die leerlingen stimuleert.
+ Als leerlingen de practica goed voorbereiden, is in het lokaal nog maar weinig instructie nodig.
+ De eis dat leerlingen een werkplan voor het practicum moeten hebben, vraagt afstemming tussen toa’s en docenten. Die zijn daardoor meer gaan samenwerken.

- Voor de chemische opslag is gekozen voor kasten zonder laden. Laden zijn handiger. De spullen zijn makkelijker te pakken en laden zijn te combineren met opvangbakken.
- Sommige apparatuur is erg groot, bij de huidige kasten is daar geen rekening mee gehouden.

Tijd

Eén jaar voor het voorbespreken, het opstellen van een programma van eisen en ontwerp van de verbouwing. Een tweede jaar voor de verbouwing zelf.

Kosten

De verbouwing heeft € 300.000 gekost. Daarmee zijn in totaal honderd practicumplekken gecreëerd, voor zo’n € 3000 per werkplek dus.

Tips

• Bekijk eerst goed wat wensen en mogelijkheden voor verbouwing of nieuwe lokalen zijn, zet daarna pas de volgende stap.
• Denk vanuit een gedeelde visie op onderwijs in de binask-vakken.
• Vraag minstens twee offertes aan en kijk niet alleen naar de prijs, maar ook naar voorgestelde bouwkundige constructies. Soms zijn slimme combinaties te maken.
• Ga eens op andere scholen kijken, het liefst bij practica in actie. Dat geeft een beter beeld van hoe bepaalde oplossingen in de praktijk werken.
• Werk met proefopstellingen, zodat op tijd blijkt dat bijvoorbeeld de gasaansluitingen op een onhandige plek zitten (midden op een brede tafel).
• Maak lokalen ruim, zo mogelijk meer dan de voorgeschreven afmetingen. Dat is goed voor de werksfeer.
• Kies voor rustige, maar niet steriele kleuren. Kleur beïnvloedt stemming. In een practicumlokaal is al veel beweging, dus maak het niet te druk.
• Voorzie de toa-werkplek van een hoge balie, die de geluiden uit het lokaal wat afschermt en privacy en rust geeft.
• Markeer de praktijkruimte van de toa’s zichtbaar met andere vloerbedekking. Zo herinneren leerlingen zich, dat ze de werkruimte niet mogen binnenlopen.
• Vergeet niet noodknoppen (gas, elektriciteit) aan te brengen in de praktijkruimte van de toa’s.
• Let op de draagkracht van de planken in de kast waar apparatuur voor practica soms al weken van tevoren in wordt klaargezet. De planken van 1 á 1,5 meter breed zakten door onder het gewicht en moesten verstevigd worden.
• Zet een tassenkast neer, zodat de tassen van de leerlingen niet op de grond rondslingeren.
• Zorg voor een goed klimaat in de ruimte door continue afzuiging.
• Laat vóór de oplevering van bouw of verbouw nog een Risico Inventarisatie & Evaluatie uitvoeren. Eventuele gebreken kunnen dan nog worden verhaald op de aannemer.
• Leg protocollen voor practicumlessen en –lokalen voor aan de MR. Dat is niet alleen wettelijk verplicht, het zorgt ook voor draagvlak en geeft ouders inzicht in hoe bij de practica wordt gewerkt.
• Protocollen die als basis kunnen dienen, zijn te vinden op www.toa-poa.nl, onderdeel van www.nvon.nl van de Nederlandse Vereniging voor Onderwijs in de Natuurwetenschappen. Toegang (gratis) alleen na inschrijving.
• Plan de practicalokalen niet fulltime vol, houd tijd vrij voor voorbereiding en opruimen. Anders verdwijnt het overzicht.
• Houd vast aan regels zoals ‘geen werkplan, niet aan het werk’.
• Stimuleer leerlingen elkaar te wijzen op veiligheidsregels, op dat punt is het motto ‘in deze les móet je praten’.
• Hang een A4 met gedragsregels op de glaskast. Leerlingen hebben elk practicum glaswerk nodig en worden dus elke les wel even herinnerd aan de regels.
• Maak voor het praktisch deel van bètavakken gebruik van animaties, zodat niet voor elk onderdeel experimenten nodig zijn.

Dit is een schoolvoorbeeld van De Passie Utrecht.