Schoolvoorbeeld:
Relatie herstellen om school veilig te maken

Praktijkschool het Prakticon in Doetinchem (ruim 300 leerlingen) werkt met herstelrecht aan een veilige school. Herstelrecht is, naast reguliere maatregelen die de school kan nemen, opgenomen in het schoolveiligheidsplan. Herstelrecht is een pedagogisch model voor het omgaan met conflicten. Niet het straffen van de schuldige staat voorop, maar het herstellen van de verstoorde relatie tussen dader en slachtoffer. Betrokkenen (wie, dat is afhankelijk van de situatie) gaan in gesprek over wat nodig is om de balans te herstellen. Deze benadering van conflicten heeft een positief effect op de onderlinge relaties en daarmee op het gevoel van veiligheid in de school.

Conflictgesprekken

Herstelrecht is toe te passen op alledaagse conflicten en ernstig grensoverschrijdend gedrag, op relaties tussen leerlingen en docenten onderling, maar ook op die tussen leraren en management. Hulpmiddel bij de gesprekken zijn zogenaamde ‘werkkaarten’ met enkele eenvoudige vragen over wat er is gebeurd, welk (emotioneel) effect dat heeft op betrokkenen en hoe slachtoffers hun gevoel van veiligheid en vertrouwen kunnen terugkrijgen. In dit proces wordt iedereen uitgenodigd te kijken naar zijn eigen aandeel. De dader kan zijn motieven onderzoeken, de schade herstellen en zijn plek in de gemeenschap weer innemen. Voor wie bij herhaling verstorend gedrag vertoont, is er het stop-contract. Relevante betrokkenen, bijvoorbeeld leerling, mentor, vakleerkracht en ouders, ondertekenen afspraken die moeten leiden tot gepaster gedrag.

Herstelspecialist

De werkgroep herstelrecht bestaat uit de zorgcoördinator, de maatschappelijk werker, een mentor en de adjunct-directeur, die verantwoordelijk is voor onderwijsontwikkeling. Leerlingen krijgen aan het begin van het jaar uitleg over herstelrecht en ze oefenen de conflictgesprekken. Via mentorlessen en vanuit het onderwijsconcept worden de principes van herstelrecht verder geïntegreerd. Bijna alle medewerkers hebben intussen een training gehad (vier dagen en een terugkommiddag), waarin de theorie over herstelrecht wordt vertaald naar pedagogisch handelen. Zij zijn nu herstelspecialist. Leiders van de kernteams houden, als het goed is, herstelrecht op de agenda en ze stimuleren het bespreken van casussen en intervisie.Nieuwe ouders krijgen op een ouderavond uitleg over herstelrecht en kunnen in workshops oefenen in het voeren van conflictgesprekken. Voor andere ouders zijn er verdiepende workshops.

In september 2011 kreeg het Prakticon als eerste praktijkschool in Nederland het label ‘School met herstelrecht’. Voor achtergronden: www.herstelrechtinhetonderwijs.nl.

Effect op arbo

• Herstelrecht levert een bijdrage aan een prettige werk- en leeromgeving, zowel medewerkers als leerlingen ervaren de school als veiliger en dat werkt door in het pedagogisch klimaat. 
• In principe worden er geen leerlingen verwijderd. Zelfs niet bij ernstige vergrijpen. Herstelrecht biedt een uitstekende kans opnieuw te beginnen. De effecten zijn veelal duurzaam.- Met herstelrecht wordt de aanpak van conflicten zo concreet, dat het management bij incidenten sneller ingrijpt om de balans te herstellen. Dat geeft medewerkers vertrouwen en een veilig gevoel.
• Herstelrecht stimuleert een vorm van ‘zorgzaam assertief’ zijn en eigen verantwoordelijkheid, waardoor docenten minder hard hoeven te werken om het gedrag van leerlingen bij te sturen.
• Conflicten lopen minder hoog op en herstelrecht kan preventief werken, het helpt om nieuwe incidenten te voorkomen.
• Leerlingen ontwikkelen vaardigheden als luisteren, zelfreflectie en leren van fouten, waardoor meer rust in de klas en in de school komt.
• Het ziekteverzuim is de laatste 2 jaar gedaald van 5% naar 3%. Dit kan mede liggen aan het nieuwe schoolgebouw.

Winst

• De veiligheid in contacten leren herstellen, geeft bewustwording bij alle betrokkenen; het gevoel van verantwoordelijkheid neemt toe en het investeren in een veilige schoolcultuur wordt iets gezamenlijks.
• Het model van herstelrecht reikt werknemers en leerlingen handvatten aan om elkaar steun te geven én elkaar aan te spreken op ongewenst gedrag.
• Werknemers, leerlingen (en ouders) voelen zich serieus genomen en tonen grotere creativiteit in het zoeken van oplossingen. Ze voelen zich meer deel van de school: ‘Als iets speelt, telt ook mijn stem.’

Plus- en minpunten

+ Herstelrecht is laagdrempelig, de vragen voor de gesprekken zijn eenvoudig maar effectief.
+ Het gebruik van de werkkaarten zorgt voor duidelijkheid. Door de terugkerende vragen gaan docenten en leerlingen dezelfde taal spreken.
+ De ervaring dat conflicten zo snel mogelijk op tafel komen, worden uitgezocht en aangepakt, verhoogt het gevoel van veiligheid bij werknemers en leerlingen.
+ Herstelrecht geeft inzicht in eigen handelen en zet aan tot actie.

- Dat een nieuwe cultuur ontstaat, van elkaar aanspreken en meer aandacht geven aan onderlinge relaties, brengt ook onrust, het zet spanning op relaties in de school.
- Toepassen van herstelrecht op de relatie tussen leerling en docent is niet eenvoudig. Docenten (en andere werknemers) moeten eraan wennen dat ook zij kunnen worden aangesproken op hun gedrag.

Tijd

In de startfase vroeg het extra tijd om een uitvoeringsplan te schrijven. Sinds alles goed loopt, komt de werkgroep zo’n zes keer per jaar bij elkaar. De basis van herstelrecht goed neerzetten, duurt minimaal een jaar of vier. Daarna is aandacht voor onderhoud nodig, met name in de kernteams en in het contact van docenten met leerlingen.

Kosten

Het Prakticon was pilotschool voor invoering van herstelrecht en kon daarom via KPC profiteren van een subsidie. KPC bekostigde de monitoring van het traject. Totaal kostte de training van docenten en begeleiding bij de implementatie naar schatting 25.000 euro. Scholen die zelf de kosten voor hun rekening moeten nemen, kunnen een deel van de medewerkers laten trainen, die dan op hun beurt collega’s trainen. Voordeel van een extern deskundige is wel, dat die vanzelf al voldoende afstand heeft om het proces te begeleiden. De school kan er ook voor kiezen intern iemand op te leiden.

Tips

• Durf te investeren in een volledige omslag. Bereid deze goed voor en zet het herstelrecht meteen door de hele school heen neer.
• Vraag voor de werkgroep mensen die zeggenschap hebben en echt de kar willen trekken.
• Zorg ervoor dat de werkgroep bestaat uit medewerkers, die als tussenschakel verschillende groepen in de school verbinden.
• Laat docenten de workshops aan ouders verzorgen; daardoor gaan ze zich steeds meer betrokken voelen bij het toepassen van herstelrecht. En ze vinden het leuk!
• Maak de herstelrecht-filosofie leidend voor de schoolregels. Het Prakticon had eerst vijftien gedetailleerde regels, maar heeft nu enkele algemene regels geformuleerd, dicht bij de essentie van herstelrecht: respect voor jezelf, voor de ander en voor je omgeving.
• Begin klein en blijf dichtbij. Een conferentie organiseren met veel betrokkenen (ook een mogelijkheid bij herstelrecht) komt wel. Laat eerst iedereen vertrouwd raken met de open houding die herstelrecht vraagt. 
• Neem de tijd! De school die herstelrecht gaat toepassen, ondergaat een cultuurverandering. Onderschat niet de omschakeling die mensen moeten maken om op zo’n andere manier naar conflicten te kijken.